Hò giã gạo Quảng Trị được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Đây là niềm tự hào của nhân dân Quảng Trị, khi một loại hình dân ca được sáng tạo, lưu giữ, phát huy từ đời này qua đời khác qua bao thăng trầm của lịch sử. Từ một hình thức diễn xướng gắn chặt với môi trường lao động sản xuất của những người nông dân đi mở cõi, làm nên hạt gạo qua một nắng hai sương. Hò giã gạo đã sớm trở thành một hình thức hát đối đáp nam nữ đậm đà chất giao duyên, chứa đựng tình yêu nam nữ, tình yêu quê hương đất nước và là lời nhắn gửi, dặn dò về đạo lý sống ở đời.
Tác phẩm: Đò ngược thuyền xuôi.
Tác giả: Nghệ nhân ưu tú Lê Thị Hà
Các nghệ sĩ: Minh Kỳ, Hồng Vân, Ngọc Khởi, Thu Hương,
cùng dàn nhạc dân tộc trình bày.
ĐÒ NGƯỢC THUYỀN XUÔI
(Hoạt cảnh dân ca đối đáp nam nữ Hò Giã gạo Quảng Trị)
Tác giả: Lê Thị Hà - Nghệ nhân Ưu tú
I. GẶP GỠ
1. Nữ (Mái nhì):
- “Con nước xuôi con cá buôi nó lội ngược
Con nước ngược con cá vược nó lội xuôi”.
Chàng không thương thiếp thì thôi
Quanh năm chèo chống mà nuôi mẹ già.
2. Nam (Vè):
- Trời nổi cơn giông cánh chim hồng cũng dạn
Trời dù đại hạn con chim nhạn cứ bay
Làm trai cho đáng nên trai
Ra khơi vào lộng đó đây đã từng.
3. Nữ (cười, nói):
- Làm trai đã đáng nên trai
Khom lưng chống gối gánh hai hột vừng.
4. Nam (cười, nói)
- Thương em vô hạn quá chừng
Chèo đôi ngược nước cái lưng nó còng còng.
5. Nữ (cười, nói):
- Thương ai hay nói mà vụng suy
Em không cong lưng uốn cật thì lấy chi anh dòm dòm.
6. Nam (nói):
- Thôi, chịu các o rồi. Bán cá chi đó. Cho xin mấy con.
7. Nữ (nói):
- Con em để trong bụng, đối được thì em cho!
II. ĐỐI ĐÁP
8. Nữ (Hò Giã gạo):
- Khoan ơi khoan….
Quảng Trị quê mình núi cao bể thẳm
Sau bờ cát trắng, đồng lúa nương dâu
Bến Hải - Hiếu Giang - Thạch Hãn - Ô Lâu
Quanh co nối bến, nông sâu nối dòng.
9. Nam (Hò Giã gạo):
- Khoan ơi khoan…
Quảng Trị quê mình trai tài gái sắc
Vô nam ra bắc khúc ruột miền trung
Dù cho sóng gió bão bùng
Lòng người Quảng Trị thủy chung vẹn toàn.
- Đố đi các o!!!
10. Nữ (hát đố, Hò Giã gạo):
- Con cá chi mà đi làm cối đá
Con cá chi mà người giã người đâm
Con cá chi nằm im mà lại nói thì thầm
Chàng mà đối đặng thiếp nhất tâm theo chàng.
11. Nam (đáp):
- Con cá đối nhà em ngửa ra là cối đá
Anh có con cá chày nên anh giã anh đâm
Con cá rầm thì mang tiếng thì thầm
Trai nam nhi đối đặng, thiếp còn tâm sự gì.
12. Nữ (đố):
- Đầu cá, mình cá, đuôi cá mà không kêu là cá
Con cá chi không tay không chân mà mang tiếng hay trèo
Con cá chi nghe tên không ai nghĩ là nghèo
Chàng mà đối đặng thì thiếp theo lên tận nguồn.
13. Nam (đáp):
- Đầu cá, minh cá, đuôi cá mà muối đi thì kêu là con mắm
Con cá leo thì mang tiếng hay trèo
Con cá đồng tiền thì không ai nghĩ là nghèo
Em muốn thêm đồng ăn đồng mặc, thì theo anh ngược nguồn.
14. Nữ (đố):
- Con chi dưới bẹp trên tròn chưa nấu mà đã chín
Con cá chi không dưới đè trên bóp mà đã gọi là nhừ
Con cá chi ngồi trong cửa sổ mà thảo phong thư
Nửa như thương thầy mẹ, mà nửa như nhớ chàng.
15. Nam (đáp):
- Dưới bẹp trên tròn thì con ba ba là chín
Con cá nục thì chả ai đè cũng biết là nhừ
Con cá song bên cửa sổ nàng thảo phong thư
Nửa thương thầy mẹ, nửa như nhớ người.
16. Nữ (đố):
- Con cá chi dọn ra mà lại kêu là cất
Con cá chi nghe phần phật như là chốn sa trường
Còn con chi dằng dặc nỗi buồn thương
Chàng ra đi mở cõi, thiếp vấn vương dạ sầu
17. Nam (đáp):
- Con cá thu dọn ra thì coi như là cất
Con cá kiếm, cá đao nghe chất ngất sa trường
Con ngao con ngán thì dằng dặc buồn thương
Thiếp ở nhà chợ búa với ruộng nương bốn mùa.
III. VÈ
18. Nam
- Có thương nhau thì thương cho chắc cho chắn
Cho khắn cho bó thì mới lọ là thương
Đừng như con thỏ đứng đầu truông
Khi vui thì chợn bóng, khi buồn thì bỏ đi
19. Nữ (Tùy chọn làn điệu)
- Thiếp thương chàng thì đừng cho ai biết
Chàng thương thiếp chớ để cho ai hay
Rồi ra miệng thế lắt lay
Khổ chàng chín rưỡi cực thiếp đây mười phần.
20. Nam (hát vè):
- Khi xưa em nói rằng một rằng hai
Bây chừ em đã nghe ai
Mà thay duyên đổi phận
Cái dây cát đằng / bò ngược, bò xuôi, bò quanh, bò quẩn
Cành bổng không quấn lại đi quấn cành la
Em vô trong rừng mà nỏ chộ lối ra
Em chộ cây núc nác cứ tưởng là vàng tâm.
21. Nữ (hát vè):
Khi xưa chàng nói Đông, nói Tây, nói Nam, nói Bắc
Rồi chàng thề thốt những xuân, hạ, thu đông
Chàng ra đi vô hồi, vô tận...
Để thiếp phòng không
Bốn dấu chân ai còn chụm ngoài bờ sông chàng hè
Tình tang:
Trăm năm mây tạnh sao băng con ở trăng con trăng đã khuyết ô tang ô tang tình tang lại ơ đầy - ô tang tình tang. Lại đầy con trăng - ô tang ô tang tình tang tình tang tình- ô tang tình tang.
Trăm năm đá nát vàng phai. Sông khô, sông khô bể cạn - ô tang ô tang tình tang. Lời nguyền ô tang tình tang. Lời nguyền không phải ô tang ô tang tình tang....
IV. DỢP CHÈO:
Cùng nhau hòa vang giữa quê nhà
Nắng tươi vàng tô đẹp ngàn hoa
Phố phường tấp nập vào ra
Hò dã gạo quê mình được vinh danh di sản, nào hãy cùng nhau, phát huy giữ gìn câu hò quê hương, chứa chan bao nghĩa tình.
Cho Quảng Trị quê ta rộn mãi lời ca vang muôn đời sau.
Lê Thị Hà